İnsanda din düşüncesinin gelişmesinde insanın kendisi dışinda doğada her yerde izlerini gördüğü başedemediği güçler etken olmuştur. İlkel insanlar bu güce mana derler. Totem mananin cisimleşmesidir. Klan insanları belli hayvan ya da bitkileri en cok mana toplayıcı kabul ederek kutsal saymışlardır. Ölüm ve kendi hayatiyla manayı kisisellestirdiklerinde de animizm (cancılık) düşüncesi doğmuştur. Animizm doğada insan ruhuna benzeyen ruhlar bulunduğu inancıdir.
Bu düşünce şekli, dolayısıyla bu ruhlarla iletişime geçen büyücüleri ve kahinleri ortaya çıkarmıstır. İnsanoğlu inançları için tapınaklar inşa etmeye başladığında bu tapinaklar zaman içerisinde kehanet odaklı bilicilik faaliyetleri ve ekonomik güçleri ile siyasi ,dini ve ekonomik güç merkezleri haline gelir. Ve din adamlari birçok kültürde en ayrıcalıklı ve güçlü sınıf olur.
Ancak Antik Yunan’da tapınaklar hiçbir zaman siyasete yön veren siyaset üstü bir kuruma dönüşmemiş, daha çok danışma meclisi fonksiyonu üstlenmiştir. Bunda Antik Yunan’da gelişmiş olan demokrasi kültürü yaninda tanrıların antropomorfik (insan biçimli) olması da etken olmuş olabilir.
Antik Yunan’da tanrıları memnun etmek ve onların gazabindan korunmak önemlidir. Tanrılar varlıklarını birtakim işaretlerle belli ederler. İste bu işaretleri doğru yorumlamak önemlidir. Burada kehanet devreye girer. Kahinlik, bu isaretleri tanrısal ilham, sezgi yoluyla ya da doğrudan tanrısal güçlerle iletişim kurma yoluyla yorumlayarak, bilinmeyenden haber verme ve geleceği öngörme sanatıdır. Kahinlik genellikle aileden gelen bir miras olarak devam eden ve egitim isteyen bir meslekti ve kahinler toplumun her kesiminde büyük itibar görürlerdi. Antik Yunan’da bircok kahinlik merkezi bulunmaktaydı. Bunların en önemlisi Yunanistan’daki Delphoi kehanet merkeziydi. Diğer önemli merkezler Anadoludaki Didyma, (Didim), ve Klaros’tu. (Ahmetbeyli) Telmessos, Erythrai ve Patara da önemli kehanet merkezleriydi.
Bunlar özellikle pers-Yunan savaşları sırasında devletlerin kaderini ciddi anlamda etkilemistir. Krallar, devlet adamları ve komutanlar yaninda köylüler ve çobanlar da kehanet için bu tapınaklara başvurabilmekteydi. Tapınaklarda kehanet için Apollon adına toplanan sikkeler iki rahip tarafindan korunurdu.
Roma’da da değişik kehanet yöntemleri uygulanmıstır. Tapınaklara bir takım kurbanlar sunularak iç organlarını inceleyen ve çeşitli kehanetlerde bulunan kişilere (hiereus)denilirdi.
Rüyalar da kehanetlerde bulunmak için
vazgecilmez araçlardı. Rüya yorumcularına
(Oneiropolos) denilirdi.
Apollon adına kurulan bu kehanet merkezleri aynı zamanda onun sağlık veren ve şehirleri koruyucu yanina atfen birer sifa merkezi olarak da hizmet verirlerdi.
Peki nasıl bir tanrıydı bu Apollon?
Apollon geleceği haber veren tanrıdır. Genellikle şiir ve müzik tanrısı olarak bilinen Apollon’un asıl önemli niteliği gelecekten haber vermektir. Homeros onu Lykia’lı ve Yunanlıların düşmanı olarak tanıtır. Oysa Yunanlılar Apollon’u en kutsal tanrı saymışlardır. Tanrılar tanrısı Zeus’un Leto’dan doğan en sevgili oğludur o. Leto, Hera’nın kıskançlığından korkarak doğurmak için ilden ile kaçmış ve ikizlerini Delos adasındaki Kynthos dağında doğurmuş. Apollon’un ikiz kardesi Artemis’tir.
Ancak Homeros’ta Lykia’lı olduğu kabul edilen Apollon’un aslinda doğum yeri Anadolu topraklarıdir diyebiliriz. Patara doğum yeri olarak kabul edilir.
Apollon kentlerin ve kolonilerin koruyucusudur. Okçuluğu ile ünlüdür. Tıpkı ikiz kız kardeşi Artemis gibi. Apollon ya da Artemis’in okuyla ölmek ansızın tatlı bir ölüme kavuşmak gibidir. Bütün tanrıların üzerindedir.Bu özelliği Homeros’ta şöyle dile gelir:
….Titrer tanrılar tepeden tırnağa
Zeus’un sarayında o bir yürüdü mü,
yaklaşıp parlak yayını bir gerdi mi o,
bütün tanrılar fırlar ayağa…
Şiir ve müzikte kutsal coşkunluğun uyandırıcısı sayılır. Müzik alanında başka tanrılar ve ölümlülerle girdiği yarışmalar efsanelere konu olmustur. ( Hermes, Pan, Marsyas)
Hem hastalık saçar hem iyileştirir. Heykelleri erkek güzelliğinin simgesidir.
Bu ışıklı tanrının aşkları da efsanelerde önemlidir. Güzel delikanlilara ve doğayı simgeleyen perilerle aşkları vardir. Bunların çogu da bahtsız sonlardır. ( Daphne, Kassandra, Marpessa, Hyakinthos)
Apollon Romalıların da en cok benimseyip taptıkları tanrıdır.
İste Didyma Apollon tapınağı bu tanrı adına yapılan antik dönemin en görkemli ve bilinen kehanet merkezlerinden birisidir.
Didyma ile ilgili ilk yazılı kaynak Herodot’tur. Herodot M.Ö. 600’lerde Mısır Kralı II. Nekho ve Lidya Kralı Kroisos’un Didyma’daki Apollon mabedine adaklar sunduklarını nakleder. Arkaik devirde çok ünlü olan Apollon’un kutsal yeri Persler tarafından M.Ö. 494’de yakılmıştır.
Tanrı Apollon bir gün Didyma yöresinde çobanlık yapan Brankhos’a rastlar. Brankhos’tan çok hoşlanır ve ona kehanetinin sırlarını öğretir. Öğrendiği tanrısal sırları insanlara aktarma amacındaki Brankhos, defne ormanı ve su kaynağının bulunduğu, bugünkü tapınağın yerine, Apollon adına ilk tapınağı yapar. Tapınak uzun yıllar boyunca Brankhos’un soyundan geldiği bilinen Brankhidler tarafından yönetilir
Herodot hikâyenin devamını şöyle anlatmakta; “Brankhidler tanrılarına sadakatsizlikle suçludurlar, tanrıya sunulmuş hazineleri hiç duraksamadan Pers kralına teslim etmiş ve ihanetlerini izleyecek olaylardan kurtulmak için de onun peşinden Pers ülkesine kaçmışlardır. Yüz elli yıl sonra İskender buraya gelmiş. Ordusundaki Miletoslulara ne yapması gerektiğini sorduktan sonra, yerleşmeyi yerle bir etmiş. Böylece babalarının işlediği suçun cezasını oğulları ödemişlerdir” diye söz eder.
Heredot’un da dediği gibi birkaç yüzyıl sonra Büyük İskender’in Miletos’u almasıyla, tapınak yönetimini Miletos kentine veren Büyük İskender, bu davranışından ötürü yöre halkı tarafından Zeus’un oğlu olarak ilan edilmiştir. İskeder’in yardımlarıyla da tapınak bugünkü halini almıştır.
Tapınağın bugünkü düzeni; 110 metre uzunluğunda 50 metre genişliğindeki ölçüleriyle, dört yanından basamaklarla çıkılan bir platform üzerinde çift sıra oturtulmuştur. Kutsal avlusunun 17,5 metre varan yüksekliğiyle tam bir tapınma mabedi olan Apollon Tapınağının mimarları ; Miletoslu Daphnis ile Efes’teki Artemis tapınağının mimarı olan Paionios’tur.
Zamanında çift sıra 124 sütunla çevrilmiş olan tapınağın ortasında “Sella Kutsal Alanı” bulunmaktaydı. Bu kutsal alana yalnızca rahip ve kahinler girebilmekteydi. Sella Kutsal Alanı, 53 metre uzunluğuna ve 21 metre genişliğe sahiptir. Kutsal avluya inilen kapıların arasındaki tek parça mermer blok tam 70 ton ağırlığında olduğu söylenmekle birlikte dünyanın en büyük mimari parçası olarak kabul edilmektedir.
Tapınağın diğer adı olan “Didyma” sözcüğü ise, ikiz kardeş anlamına gelmektedir. Böyle denmesinin nedeni Apollon’un ikiz kardeşi olan Artemis’in kendi adıyla anılan Artemis tapınağında kutsal yolun son bulmasıdır.
Didyma Apollon Tapınağının benzersiz planı, boyutları ve çok iyi bir durumda korunarak günümüze kadar gelmesi gerçekten hayranlık uyandırcıdır. Birçok yabancı arkeolog sayesinde yapı bugün çevresindeki sütunlar dışında tümüyle ayaktadır.
